Wariograf - wykrywacz kłamstw czy wykrywacz istotności

Jak wykorzystać wariograf w polskim systemie prawnym?

Według polskiego systemu prawnego można wykorzystać wariograf podczas postępowania karnego, choć jest to przedstawione w tak zawiły sposób w Kodeksie oraz jest obwarowane tak wieloma przepisami czy ograniczeniami, aż wydaje się, że ustawodawca nie ma zbyt wielkiego zaufania względem tego urządzenia.

Badania z wykorzystanie wariografu jest dopuszczane przede wszystkim w sprawach karnych. Może stać się elementem materiału dowodowego. Głównie służą zawężeniu kręgu podejrzanych, a także dostarczaniu istotnych informacji, gdy śledztwo znajduje się na wstępnym etapie i nie został jeszcze wytypowany sprawca. Często zdarza się jednak, że sam obrońca wnioskuje o przeprowadzenie takiego badania, by udowodnić niewinność klienta. Sąd może zareagować na różny sposób:

oddala wniosek – gdy uważa, że nie ma powodów, by przeprowadzić badanie, lub że wartość dowodu będzie znikoma;
pozwala na przeprowadzenie badania – gdy brakuje innych istotnych lub wiarygodnych dowodów, gdy dowody nie są decydujące; w celu powiększeniu materiału dowodowego; gdy badanie może uwiarygodnić określony bieg wydarzeń;
uniewinni oskarżonego – gdy materiał dowodowy jest skromny, a oskarżony wyraża gotowość do poddania się badaniu;

Przeprowadzenie badania na wariografie jest możliwe, gdy zostaną spełnione warunki:

wyrażenie zgody przez badanego;
dochodzenie powinno być na wstępnym etapie lub ma miejsce: słowo przeciwko słowu, uwiarygodnieni biegu wydarzeń. brak wystarczającego materiału dowodowego, weryfikacja zeznań świadka;
sprawa powinna mieć charakter karny;
ekspertyza musi zostać zlecona przez biegłego sądowego;
w postępowaniu cywilnym może być wykonane takie badanie, jednak jego znaczenie ma znikome znaczenie (szczególnie w stosunku do opinii biegłego sądowego, zeznań świadków czy dokumentów

Jeśli chodzi o polskie akta prawne, to badania z urządzeniem znanym pod nazwą „wariograf” lub „poligraf” nie posiadają jednoznacznego terminu. Stosowane są frazy:

badania psychofizjologiczne lub psychofizyczne;
stosowanie środków technicznych, które mają na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu.

Co mówi Kodeks postępowania karnego o badaniu wariografem?

W 2003 roku pojawił się artykuł w Kodeksie postępowania karnego, który odnosił się do wykorzystania wariografu w postępowaniu karnym. Brzmi następująco: „W wypadkach, o których mowa w § 1, za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby”. Pod określeniem „wypadki” można rozumieć ustalenie, jaką wartość mają poszczególne dowody, oraz ograniczenie kręgu podejrzanych.

Jednak trzeba tutaj wziąć pod uwagę zastrzeżenia:

niedozwolone jest wymuszanie odpowiedzi na badanym poprzez stosowanie środków przymusu lub groźby;
niedozwolone jest korzystanie z hipnozy czy środku, które mają wpłynąć na procesy psychiczne badanego lub kontrolować reakcje organizmu;
niedozwolone jest zadawanie pytań uzupełniających przed umożliwieniem badanemu swobodnej wypowiedzi w granicach określonych celem danej czynności;
niedozwolone jest przesłuchiwanie osoby poniżej 15 r.ż. bez obecności opiekuna lub przedstawiciela prawnego.

Badania wariograficzne mają dodatkowo na celu ustalenie, jaki jest status procesowy danej osoby, czyli np. stwierdzenie, czy jest oskarżonym lub podejrzanym. Jeśli tak się stanie, to taki badany musi:

poddać się oględzinom zewnętrznym ciała i innym badaniom, które nie są połączone z naruszeniem integralności ciała;
poddać się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym, a także innym na ciele, poza chirurgicznymi.

Nie ma tutaj jednak mowy o badaniu wariografem, którego nie można przeprowadzić na oskarżonym, podejrzanym, a także świadku. A to z powodu tego, że badanie to ma na celu eliminację i przesiew. Nie pomaga jednak w zbieraniu dowodów. Pod pojęciem „podejrzany” rozumiemy:

osobę, która wchodzi w skład grupy podejrzanej;
osobę, która jest podejrzana, ale nie postawiono jej jeszcze zarzutów.

W latach 2003-2012 badania wariograficzne przeprowadzono głównie w celach dowodowych, a nie eliminacyjnych. Orzecznictwo Sądu Najwyższego i badania wariografem. W 1976 roku po raz pierwszy Sąd Najwyższy uznał, że badania wariografem mają charakter pomocniczy, pośredni, więc nie mogą stanowić samodzielnego dowodu dającego podstawę do konkretnych ustaleń, a jego przydatność może być jedynie ograniczona.Dopiero w 2015 roku zostało to bardziej precyzyjnie określone:

badanie nie powinno być wykonywane przez organ, który przeprowadza przesłuchanie;
badanie nie powinno zastępować przesłuchania;
złożone oświadczenia można wykorzystać dowodowo;
w pierwszym etapie badany ma prawo do swobodne wypowiedzi; po zakończeniu może uzupełnić informacje i podzielić się skojarzeniami, a także udzielić wyjaśnień;
badanie z wykorzystanie wariografu oraz przesłuchanie powinny być przeprowadzone w innym czasie;
badanie jest przeprowadzane we wstępnej fazie postępowania przygotowawczego;
badanie służy wyjaśnieniu wątpliwości, selekcji materiału dowodowego;
ważna jest zgoda badanego;
badaniu może być poddana każda osoba, która nie ma ustalonego statusu procesowego;
przedstawienie ekspertyzy jest możliwe także wobec świadka, oskarżonego czy podejrzanego;
wariograf nie jest wykrywaczem kłamstw, ale raczej wykrywaczem istotności;
dowody z badania nie mogą służyć do samodzielnej weryfikacji dowodu bezpośredniego.

Jak wariograf jest wykorzystywany w wymiarze sprawiedliwości?

Sąd apelacyjny w Krakowie zauważył, jaki jest praktyczny element wykorzystania wariografu. Istotne jest wykonanie takiego badania jak najszybciej od momentu zatrzymania danej osoby. Najlepiej wykonać badanie w ciągu kilkudziesięciu godzin, ponieważ potem badania traci walor procesowy.

Ważne jest rozumienie, kiedy mamy do czynienia z przesłuchaniem. Według interpretacji Sądu Apelacyjnego przesłuchanie jest prowadzone podczas czynności procesowych. W takim razie badanie wariografem jest możliwe, jeśli:

ma charakter pomocniczy;
nie jest przesłuchaniem;
opinia jest ważne w kwestii ustalenia łańcucha poszlak;
służą ustaleniu związku badanego ze sprawą.

Zatem nie ma jasnego stwierdzenia, czy przeprowadzenie ekspertyzy jest możliwe, dopóki nie zostanie rozpoczęte śledztwo. Dlatego w wielu przypadkach warto przeprowadzić badanie, z którego można potem skorzystać lub nie, jeśli badany nie ma związku ze sprawą, badanie nie miało uzasadnionego celu. Wtedy i tak samo badanie nie będzie miało znaczenia.

Jednak warto zauważyć, że badanie wariografem jest niezwykle ważne w wymiarze sprawiedliwości. Zwłaszcza gdy jedynym dowodem jest zeznanie naocznego świadka. I to bez względu na to, jak ważnym i bezpośrednim jest to dowodem. Dzięki przeprowadzeniu badania można potwierdzić lub zaprzeczyć samemu zeznaniu.

Ważnym celem samego postępowania karnego jest niedopuszczenie do sytuacji, gdy odpowiedzialność poniesie osoba niewinna. W takiej sytuacji wykorzystanie wariografu jest jak najbardziej wskazane. Dzięki niemu można ustalić i zweryfikować zeznania. Poza tym warto przytoczyć słowa Sądu Apelacyjnego w Katowicach, który stwierdził, że „badanie poligraficzne zarówno wykonane w celach eliminacyjnych, jak i w celach dowodowych nie jest formą czy uzupełnieniem przesłuchania, ale niezależną od przesłuchania ekspertyzą wykonaną przez biegłego”. Oznacza to zatem, że badania wariografem nie są częścią przesłuchania. Może więc stać się formą zdobywania dowodów. Jednak ekspertyza z tego rodzaju badania straci na ważności wraz z upływem czasu oraz z ilości czynności procesowych, jakie zostały przeprowadzone.

Podsumujmy to, co zostało do tej pory stwierdzone:

gdy jest przeprowadzana sprawa karna, ekspertyzę może zlecić jedynie biegły sądowy;
istotne jest wyrażenie zgody przez badanego;
w przypadku spraw cywilnych badanie wariografem ma charakter opinii prywatnej, co oznacza, że jego wartość jest niewielka. O wiele ważniejsze są zeznania świadków, a także opinia biegłego sądowego.

Ważną i godną zaufania placówką jest Instytut Badań Wariograficznych.